رضا شاە قرار است برگردد؟

1. نشر مطلب در ایران امروز و وب سایت ملیون

در مورد رضا خان و اعمال وی مقالات و کتاب‌های گوناگونی نوشتە شدە است. از کارهای نیک رضا شاە ایجاد دانشگاه تهران، بهبود نسبی حقوق زنان، ایجاد دادگستری و ساخت راە آهن سراسری را می‌توان نام برد. اما اعمال نکبت بار وی چنان گستردە و دامنەدار بودە کە عوارض آن تاکنون گریبان مردم ایران را در رسیدن بە دمکراسی و عدالت گروهی گرفتە است. از بین رفتن دستاوردهای انقلاب مشروطە و سقوط ایران از نظام مشروطە بە نظام استبدادی، در زمان حکم رانی رضا شاە بە وقوع پیوست و در دورەی فرزندش محمد  شاە ادامە یافت. در زمان حکومت وی بسیاری از رقبا، مخالفان و حتی موافقان نخست رضا شاه زندانی و در زندان کشته شدند. در میان مقتولان چند نفر از وزیران وی مانند عبدالحسین تیمورتاش، سردار اسعد بختیاری و نصرت الدوله، برخی از روسای ایلات مانند صولت الدوله قشقایی، برخی از شعرا و ادیبان مانند میرزاده عشقی و محمد فرخی یزدی و تعدادی از نمایندگان مجلس شورای ملی (مانند سید حسن مدرس و ارباب کیخسرو شاهرخ) نیز دیده می‌شوند. برخی از وزرا و نزدیکان شاه نیز (مانند علی‌اکبر داور وزیر عدلیه)از ترس اتفاقات مشابه خودکشی کردند. علاوه بر این کشتارهای دست جمعی عشایر کهگیلویه، قشقایی و بختیاری را نیز که عمدتاً با خانوادههایشان صورت می‌پذیرفت، باید بر این ارقام افزود. مجلس شورای ملی کە قبلاً شاهد سخنرانی‌های پرشور نمایندەگان بود، از وجود منتقدان خالی شد و نقش نمایشی پیدا نمود(منبع ). یکی دیگر از اعمال پست رضاخان همسان سازی یا همگون نمودن فرهنگی و زبانی اقلیت‌های قومی بود. این عمل فارغ از اینکە آسیب بسیاری بە  فرهنگ‌ها و زبان‌های ایرانی زد کە خود گنجینەای از فرهنگ و ادب ایران و میراث گران بهای بشری محسوب می‌شدند، آتشی را زیر خاکستر پنهان نمود کە اکنون بە یکی از گرەهای کور پیوند ملی ایرانیان تبدیل گشتە است

” نقد پنج دقیقەی ابتدای فیلم مستند رضا شاە”

.فیلم با معرفی افسری بلند قامت با صورتی آفتاب سوختە، مصمم و با زخمی زیر ابرو کە نشان از میزان تجربەاش در میدان‌های نبرد دارد،شروع می‌شود

رضا خان تا قبل از کودتای سوم اسفند سال ۱۲۹۹ در سرکوب قیام مردم زنجان و اردبیل بە رهبری ارشدوالدولە شرکت نمود و معاونت کودتا علیە سرهنگ گلرژە بە فرماندهی استاروسلسکی را بە عهدە داشت. زخم زیر ابروی او حاصل رشادت وی در جنگ نبود بلکە بە وسیلەی یکی از افسران هم ردەاش بنام علیشاە در درگیری شخصی ایجاد شدە بود.  با این وجود رشادت در جنگ نە دلیل خوبی برای تشخیص درست مسائل سیاسی و مشکلات یک کشور است و نە امر مشروعی برای دخالت یک نظامی در سیاست . اگر قرار برمشروعیت تلاش افراد شجاع برای تسخیر حکومت‌ باشد هر روز باید حکومتها تغییر کنند

راوی فیلم می‌گوید: ”چهار نفر از تهران از جملە سید ضیاءالدین طباطبائی بە دیدار رضاخان می‌آیند”، ” آخرین قرار و مدارها بستە می‌شود و آن‌ها بە قرآن سوگند می‌خورند کە بە استقلال میهن و شاە وفادار باشند و روز بعد برای تصرف تهران و کودتا علیە دولت وقت بە نخست وزیری سپهدار رشتی حرکت کنند”. ”تصمیم بە این کودتا با کمک ادموند آیرونساید ژنرال انگلیسی (2) بدون هماهنگی با دولت انگلیس گرفتە شد”. پ. ن. قول

بە وضوح مشخص است کە نویسندگان فیلم از ابتدا تلاش دارند حقیقت حمایت بریتانیا از ”قدرت گیری رضا خان” را کتمان کنند گرچە از همان ابتدای فیلم دم خروس آن‌ها پیداست.  نویسندگان فیلم در معرفی سید ضیاءالدین طباطبائی همدست رضا خان در کودتای سوم اسفند، می‌مانند کە  ابتدا وابستگی سید ضیاء  بە انگلیس را چگونە پنهان نمایند ولی در دو دقیقەی بعد بنابر نیازشان، دلیل تصمیم رضاخان در حذف سید ضیاء  از نخست وزیری را، افزایش رفت و آمد سید ضیا بە سفارت انگلیس عنوان می‌کنند! مثلاً پدر مقدس ایران رضا شاە کبیر، سید ضیا را فقط بە خاطر رفت و آمد بە سفارت انگلیس از مقام نخست وزیری  کە تنها چهار ماە طول کشید، حذف کرد. در واقع فیلم نامەنویسان این فیم مستند در داستان تخیلی خود یک چهرە شناختە شدە سیاسی را ابتدا مستقل و بعد از چهار ماە وابستە بە انگلیس معرفی می‌کنند. بە همین سادگی.  فیلم نامەنویسان در طرح ”تصمیم بە کودتا با کمک ادموند آیرونساید ژنرال انگلیسی بدون هماهنگی با دولت انگلیس”، دروغ را کنار می‌گذارند و بە شوخی مضحک روی می‌آورند. فرضیە را چنین بنا می‌نهند، جناب آیرونساید ژنرال انگلیسی کە برای فراهم کردن شرایط خروج سربازان انگلیسی بە ایران می‌آید  بدون آگاهی دولت انگلیس در طرح کودتا رضا خان را کمک می‌کند.؛

نخست باید دو موضوع را از هم تفکیک کرد. یکم، اگر رضا خان فرد سرسپردە بە انگلیس بودە باشد، او در ارتباط با سفارت انگلیس بە عنوان حافظ منافع و مجری برنامەی دولت انگلیس بودە است و عدم آگاهی دولت انگلیس از کودتا، بە منزلەی عدم دخالت سفارت انگلیس در کودتا نیست. بنابراین اگر کودتا حاصل تدبیر و دخالت سفارت انگلیس در تهران بودە باشد رضاخان را از اتهام سرسپردگی بە دولت انگلیس تبرئە نمی‌کند. در واقع این سفارت انگلیس بودە کە مستقل از دولت مطبوعش عمل کردە است نە اینکە عمل رضا خان بدون اجازەی انگلیس بودە باشد؛

دوم، اگر ژنرال یاد شدە، بدون آگاهی سفارت انگلیس بە رضا خان کمک کردە باشد، باید عجایب هفت گانە جهان را بە عدد هشت ارتقا داد. در چنین حالتی باید فرضیە را چنین باز سازی نمود کە یک ژنرال انگلیسی جهت انجام مأموریتی بە ایران می‌اید وقتی شرایط سیاسی ایران را می‌بیند مأموریت خود را فراموش یا بە کناری می‌نهد. احتمالاً با کمک و امداد غیبی برای خود شرایطی مهیا می‌کند و بدون آگاهی و همکاری سفارت انگلیس، به دور از چشم سفارت پرنفوذ شوروی و در بی خبری نیروهای دیگر سیاسی ایرانی، همانند جیمز باند با یک افسر ارشد قزاق در قزوین تماس برقرار می‌کند و می گوید ای رضا جان بیا من کمکت می‌کنم تا ایران را از مشکلات نجات بدهی! قبول این فرضیە سخت نیست. اما مشخص نیست کە این ژنرال چگونە بدون استفادە  از امکانات و نفوذ دولت انگلستان رضا خان را کمک کردە است؟ ایشان تک و تنها می‌توانست جە کمکی بە ارتشی هزار نفری کند؟ مگر اینکە راە تهران را بە آنها نشان دادە باشد.؛

مسعود بهنود در کتاب ”کشتە شدگان بر سر قدرت” ص ٥٣٥ تا ٥٥٨ می‌نویسد:”آیرونساید پس از این شناخت از رضاخان اعتقاد یافت که «نباید این سربازان و افسران را در اینجا (احتمال منظور قزوین است) نگه داشت. بلکه باید راهشان را به سوی تهران، پیش از آنکه من از صحنه خارج شوم باز گذاشت. درواقع یک دیکتاتور نظامی در ایران، تمام اشکالات کنونی ما (انگلیس) را حل خواهد کرد.» به این ترتیب رضاخان مقام فرماندهی نیروهای قزاق را بدست آورد. در این موقع، صرفنظر از اینکه برنامه کودتا بدست آیرونساید طراحی شده باشد و یا بدست رضاخان، مذاکرات خصوصی در مورد جزئیات کودتا بین آنها انجام گرفتە بود. آیرونساید می‌نویسد ” رضاخان عجله دارد که وارد عمل شود. او از بیکاری خسته شده است.”؛

”” آخرین قرار و مدارها بستە می‌شود و آن‌ها بە قرآن سوگند می‌خورند کە بە استقلال میهن و شاە وفادار باشند

خود فیلم اقرار می‌کند کە رضا خان نتوانست بە احمد شاە وفادار بماند و ایشان را از سلطنت عزل کرد. پس در دومین قول خود بە قسمی کە در ابتدا خوردە بود وفادار نماند.  بنابراین چرا نباید بە ادعای منتقدان رضا خان باور داشت کە ایشان نتوانست بە قول نخست خود ”وفاداری بە استقلال ایران” هم وفادار بماند؟ همچنانکە در دوره زمامداری ایشان، ایران رابطه نزدیکی با کشور آلمان نازی برقرار کرد به طوری که المان به بزرگ‌ترین شریک تجاری ایران با بیش از سه هزار کارشناس آلمانی، تبدیل شد. این افزایش رابطه با آلمان باعث تیرگی روابط با انگلیس و شوروی شد و یکی از علت‌های حمله این دو کشور و اشغال ایران در سال ۱۳۲۰شد واین اشغال سالها استقلال ایران را خدشەدار نمود.؛

فیلمی مستندی کە باید رسالت آن، کشف حقایق  و بازبینی اشتباهات و نقاط قوت یک برهەی تاریخی باشد اگر درهمان پنج دقیقەی ابتدایی  چنین نادرست و ناپختە سر هم گردد، چە کسی می تواند آن را تا انتها نگاە  کند،  یا اگر آن را هم ببینند چە گرهی را می گشاید؟ جز آنکە انسان بە این بیندیشد ”راستی قرار است رضا خان برگردد.”؛

معروف عثمانی – اوپسالا
2013-07-28